Een heerlijke zonsopkomst
Als westerlingen zijn we nazaten van de Franse Revolutie: dat is mijn stellingname in dit artikel. Nadat de Franse Revolutie in de periode 1889-1899 z’n climax had bereikt, kwam de welbekende Verlichting bovendrijven die absoluut onze samenleving heeft vormgegeven. De hoofdmoot van de Verlichting? Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. Met name die eerste twee begrippen hebben een ongekende kentering in ons denken teweeggebracht waar de uitwerking ervan z’n weerga niet kent.
Over dit onderwerp valt gerust een groots epistel te schrijven, maar ik beperk me tot een bescheiden tipje van de sluier aan de hand van inzichten uit de boeken De onzichtbare maat (600+ bladzijden over dit onderwerp!) en Je mag zeggen wat je denkt, zolang het maar hetzelfde denkt als iedereen; beiden uit de hand van professor Andreas Kinneging.
Afijn, ooit werd de Verlichting en de daaruit volgende Revolutie in Frankrijk een heerlijke zonsopkomst genoemd. De idealen van vrijheid en gelijkheid die de Verlichting introduceerde en in genoemde Revolutie in de praktijk werden verwerkelijkt, konden rekenen op de sympathie van zeer velen in Europa. Andreas Kinneging noemt dit in zijn boek De onzichtbare maat een begrijpelijke ontwikkeling, want vrij en gelijk zijn is misschien wel de oudste en meest in zijn ziel gewortelde droom van de mensheid.
De Bijbel begint er al mee. Je slaat het begin van de Bijbel een paar bladzijden om en de zondeval is al een feit geworden. Adam en Eva, die tegen het gebod van God in van de appel aten, “deden dat omdat ze gelijk aan God wilden zijn en vrij zijn om zelf te beslissen”, aldus Kinneging. Dit geeft al het nodige aan over de diepgewortelde drang naar vrijheid en gelijkheid. Laten we dit nog iets verder uitdiepen.
Vrijheid
Allereerst vrijheid: letterlijk doen wat jezelf goeddunkt, het liefst tot het grenzeloze. Of beter gezegd: grenzen doorbreken en ze vervolgens verleggen; dat is de utopie van een doorgewinterde verlichtingsdenker. Zonder enige belemmering, en ieder geval zonder staatsinterventie. Vrij willen zijn, zo lazen we net al, zit ons in de haarvaten. Wat is er dan zo belangrijk aan de – gelijke – vrijheid om te kunnen doen wat je wilt? Het antwoord dat de Verlichting op deze essentiële vraag geeft, is eenduidig: vrijheid geeft de mens de mogelijkheid zijn begeertes zo goed mogelijk na te streven en te bevredigen en al doende een zo gelukkig mogelijk leven te leiden. Bij voorkeur tot het grenzeloze.
Gelijkheid
Dan gelijkheid. De wortels liggen bij de Verlichting, maar heeft uiteindelijk kiem geschoten tijdens de Romantiek. Deze periode situeerde van ongeveer 1790 tot 1850 en stond vooral bekend om een culturele beweging omtrent beeldende kunst, muziek en literatuur. De Romantiek neemt afscheid van Genesis 3 en gelooft niet in de zondige aard van de mens. De mens is immers van nature goed. Het zijn de maatschappelijke omstandigheden die hem slecht maken. Het credo: verander die omstandigheden, bewerkstellig een maatschappelijke revolutie en er ontstaat een betere mens: de socialistische mens. In alles zie je terug: de mens heeft zo gezien een diepgevoeld verlangen naar gelijkheid. Hij wil geen God en meester boven zich erkennen.
Kinneging betoogt in het eerder genoemde boek: “Als er iets is wat bewijst dat wij in de eeuw van de Verlichting leven, dan is het wel de dominantie van de idealen van vrijheid en gelijkheid in onze tijd, althans in het Westen. De politieke besluitvorming, de maatschappelijke discussie en de persoonlijk morele opvattingen van verreweg de meeste mensen worden geheel en al bepaald door de grondgedachte dat vrijheid en gelijkheid de kern van de moraal vormen, het Goede dat moet worden bevorderd en alles wat vrijheid en gelijkheid in de weg staat daarentegen is slecht”.
Politiek links en rechts
Interessant genoeg lijkt het erop dat politiek ‘rechts’ anno nu het domein vrijheid claimt, terwijl politiek ‘links’ zich vooral propageert op gelijkheid. Beide kampen spreken echter de taal van de vrijheid en gelijkheid en behoren dus tot het kamp der Verlichting. Dat is waar de liberale partijen VVD en D66 elkaar vinden. Tegelijkertijd predikt de VVD vooral vrijheid (zo min mogelijk overheidsbemoeienis en zoveel mogelijk vrijheid voor het individu), terwijl D66 in alles het gelijkheidsdenken ter berde brengt. Alle (woke-)gekte op het gebied van gendergelijkheid is hier een illustratie van.
Terug naar de Europese Traditie
Afijn, de schaduwkanten van de thema’s vrijheid en gelijkheid volgens het Verlichtingsdenken zijn hiermee voldoende uitgelicht. Wat kunnen we hier tegenover zetten? Daar zet Kinneging het gedachtegoed uit de Europese Traditie met grote denkers als Plato, Aristoteles, Thomas van Aquino en Augustinus tegenover. Met het gedachtegoed van de Europese Traditie doelt Kinneging op de disciplinering van de tot zelfzucht en mateloosheid geneigde mens waarvan de Bijbel en de boeken van oude Grieken doordesemd zijn.
Volgens Thomas van Aquino is ware vrijheid vrij te zijn van zonde. De mens is volgens Augustinus geroepen om God te zoeken en te gehoorzamen, maar is in plaats daarvan steeds in verleiding, geneigd zichzelf als maat te nemen. Tenslotte stelt Plato dat het – in tegenstelling tot vrijheid en gelijkheid – juist om geheel andere grootheden gaat. Hij zet er de deugden van verstandigheid, wijsheid, manhaftigheid, matigheid en rechtvaardigheid tegenover. Daarbij stelt Kinneging de vraag: wat is nu belangrijker in het – individuele en collectieve – leven? Vrijheid en gelijkheid of deze kardinale deugden? De vraag stellen is haar beantwoorden.